Licht, duister en het verlangen naar vrede in de 17de eeuw

smeekbedes, klaagzangen, troost- en liefdesliederen

Toelichting bij het programma

Dieci Cantanti zingt over het verlangen naar vrede en geborgenheid.

Maagdenburg 20 mei 1631, 05.30 uur

Na een onrustige nacht -dronken soldaten de hele nacht langs haar huis- stapt Gertrude uit bed om haar kinderen te wekken. Matthias, haar man zal zo wel thuiskomen na een lange nacht wachtlopen op de stadsmuren. Samen met zijn maten en nog een hele verzameling ongeregeld goed, heeft hij geprobeerd zich warm en wakker te houden met bier drinken -zorgen dat de wachtcommandant niets merkt- en met vloeken op de katholieken, die ergens daarbuiten in de velden hun kansen afwachten om de stad in te nemen.

Königsborg 20 mei 1631, 06.00 uur

Söldner (huurlingen) Klaus en Markos draaien zich nog eens om op hun strozak. Natuurlijk hebben zij de trompet wel gehoord en weten zij dat ze vandaag aan het werk moeten. Eindelijk is de grote betaaldag aangebroken en Maagdenburg is de schatkist die voor dat doel geplunderd en gebrandschat gaat worden.

Maagdenburg 20 mei 1631, 17.00 uur

De gehele stad is veranderd in een ruïne. Van de negentienhonderd gebouwen staan er ongeveer tweehonderd nog enigszins overeind. Van de 35.000 inwoners zijn er inmiddels 20.000 omgekomen door vallend puin, rook en moordpartijen.

Deze inname van Maagdenburg door de keizerlijke troepen -Paus Urbanus laat in een brief van 24 juni 1631 weten “verheugd te zijn over de vernietiging van dit ketterse nest”- werd een belangrijk symbool voor de verschrikkingen en verwoestingen van de 30-jarige oorlog (1618-1648). Dit conflict, door historici ook wel aangeduid als de allereerste wereldoorlog, woedde in het midden van Europa (op het grondgebied van wat toen Duitsland was) en hield veel landen, van Spanje tot Zweden in zijn wurggreep.

De oorzaken voor dit gewapend conflict waren religieus-politiek van aard. Katholieke, Lutherse, Contra-Reformatorische en Calvinistische kleinere en grotere mogendheden streden tegen elkaar om politieke en economische hegemonie. De gevolgen van het buitensporige geweld waarmee dat gepaard ging zouden nog eeuwenlang na-ijlen. (Zo zou het tot 1949 duren eer er een levensvatbare democratie op zou komen op Duits grondgebied).

Begrijpelijkerwijs deelden componisten, die vrijwel zonder uitzondering in deze periode in dienst van de kerk of een wereldlijk heerser stonden, in de ellendige omstandigheden die deze tijd met zich meebracht. Zo componeerde Heinrich Schütz in deze jaren nog slechts voor kleine solistische bezettingen en was bijvoorbeeld het aantal werkzame musici in Dresden gedaald van 30 naar slechts 9. De bij ons niet zo bekende, maar wel zo geniale, componist Johann Vierdanck hield het bij concerten voor twee tot vier vocale stemmen met één tot vijf instrumentale partijen.

Overeenkomstig het dictaat van hun broodheren schreven componisten ook vocale werken, liederen, die snel en wijdverbreid hun weg vonden naar de beoogde bevolkingen. Dat deze composities met veel plezier door het gewone volk werden gezongen en aangehoord is in niet geringe mate mede te danken aan het pionierswerk van Maarten Luther (1483-1546). Deze welbekende hervormer was ervan overtuigd dat er geen beter middel was dan het lied -meegezongen in de volkstaal!- om de gemeente bij de evangelieboodschap te betrekken. Een revolutionaire opvatting! Het was immers in zijn tijd gebruik dat de gemeente zelf niet zong, maar eerbiedig luisterde naar de gezangen in het Latijn die door de clerus en een geoefend koor uitgevoerd werden. Ook stimuleerde Luther het muziek- en zangonderwijs op de scholen en nodigde daarnaast componisten uit tot het scheppen van vooral meerstemmig vocaal werk.

Behalve voor religieuze doeleinden bleek het lied ook een belangrijk medium voor politieke propaganda. Het kon overal worden opgevoerd en zorgde altijd voor aandacht en een sterk wij-gevoel. Zo kan bijvoorbeeld Verleih uns Frieden gezien worden als een gebed in oorlogstijd, maar ook als een maning tot burgerlijke gehoorzaamheid.

Zoals vaker tijdens en na lotswendingen ontstonden er ook in de 16e en 17e eeuw gevoelens van euforie carpe diem, pluk de dag, want het kan immers morgen met je gebeurd zijn, of berusting memento mori, gedenk te sterven.

In dit concert brengt Dieci Cantanti u een waaier aan vocale werken van diverse componisten uit de turbulente 17e eeuw. Werken van voorlopers van de grote Johann Sebastian Bach, in een programma waarin alles wat de toenmalige Europeaan bezighield, bezongen wordt. Zo is er een concert samengesteld dat voor de pauze veel gaat over het verlangen naar vrede en na de pauze meer gaat over het verlangen naar persoonlijke verlossing. Liederen die beslissende en richtinggevende aspecten van het leven weerspiegelen; oorlog en vrede, liefde en afwijzing, het geestelijke en het profane. Zaken die ook ons vandaag de dag geenszins vreemd zijn.